शनिवारवाडा

इसवी सन २००२ मध्ये खऱ्या अर्थाने पहिल्यांदा पुणे शहराचे तोंड पाहिले. त्यानंतर जवळपास बारा वर्षे या शहराचा सहवास मला लाभलेला आहे. या बारा वर्षांमध्ये अनेकदा शनिवारवाड्याच्या चहूबाजूने प्रवास करण्याचा योग आला. परंतु एकदाही ही वास्तू आतून पाहिलेली नव्हती. आज अखेरीस तो योग आला.
१८ व्या शतकामध्ये अखिल हिंदुस्थानात मराठ्यांची सत्ता स्थापन होत असताना राजसत्तेचे प्रमुख केंद्र असलेला पुण्यातील शनिवारवाडा आज पहिल्यांदाच आतून पाहता आला. कोणतीही वास्तू पाहताना अर्थात ऐतिहासिक वास्तूला भेट देताना तिथला इतिहास मनामध्ये अनुभवायला मिळतो. अशीच काहीशी अनुभूती यावेळी मला मिळाली. महाराष्ट्रात आज अनेक भुईकोट किल्ले मरणासन्न अवस्थेत आहेत. शनिवार वाडा देखील अशाच भुईकोट किल्ल्यांपैकी एक. कालौघाने यातील अनेक वास्तू हळूहळू ढासाळत गेल्या. परंतु आजही टिकून असलेल्या वास्तू आपल्याला मराठ्यांच्या गौरवशाली इतिहासाची आठवण करून देतात. १८ व्या शतकाततील सर्वच पेशव्यांचा सहवास तसेच अनेक मराठा वीरांची पदस्पर्श लाभलेली ही भूमी आहे. त्यामुळे निश्चितच या वास्तूचे महाराष्ट्राच्या इतिहासामध्ये अनन्यसाधारण असे स्थान आहे. पुण्यात आलेला प्रत्येक व्यक्ती या वास्तूला भेट देतो आणि महाराष्ट्राच्या इतिहासाचे किमान एकदा तरी स्मरण करतो. तसेच कदाचित त्यातून प्रेरणा देखील घेतो.
माझ्याकरिता देखील शनिवारवाडा अनुभवण्याची अनुभूती ही निश्चितच अतिशय वेगळी अशी होती. 

 

चांदबिबी महल

बऱ्याच वर्षांपूर्वी जेव्हा अहमदनगरच्या भुईकोट किल्ल्याला पहिल्यांदा भेट दिली होती तेव्हाच या शहरातील चांदबिबी महल बद्दल इंटरनेटवर वाचले होते. त्यावेळेस वेळेअभावी येथे जाता आले नाही. परंतु आज तो योग जुळून आला. शहरापासून याची अंतर होते सुमारे १५ किलोमीटर.
अहमदनगर-पाथर्डी रस्त्याने प्रवास सुरू केला. सूर्य हळूहळू पूर्वेकडून वर येत होता. त्यामुळे अजूनही उन्हाची तीव्रता तितकी नव्हती. प्रत्यक्ष या स्थळापाशी पोहोचलो तेव्हा समजले की हा महल एका टेकडीवर बांधलेला आहे. गुगल मॅपवर अगदी वर पर्यंत रस्ता जातो असे दिसले. त्यामुळे पायथ्यापासून वरच्या दिशेने जाणाऱ्या डांबरी रस्त्याने गाडी घेऊन निघालो. मागच्या काही वर्षांपासून कदाचित डागडुजी न केल्याने रस्त्याची अवस्था तितकीशी चांगली नव्हती. परंतु आजूबाजूच्या झाडांमुळे काहीसे आल्हाददायक वातावरण निश्चित वाटत होते. जास्तीत जास्त दहा मिनिटांमध्ये मी त्या टेकडीच्या माथ्यावर पोहोचलो. नियमितपणे सकाळी टेकडी चढण्यासाठी किंवा व्यायाम करण्यासाठी येणाऱ्या लोकांचीच रेलचेल या ठिकाणी होती. इंटरनेटवर बघितलेल्या फोटोंप्रमाणेच हा महल मला दिसून आला. त्याच्या आतमध्ये विशेष सांगावं असं काही नाही. परंतु प्राचीनत्व असलं की स्थळाला निश्चितच एक वेगळे महत्त्व प्राप्त होत असतं. तसंच काहीसं या स्थळाच्या बाबतीत देखील असावं. पर्शियन वास्तुकालेप्रमाणे याची रचना अष्टकोनी प्रकारची आहे. त्यावर तीन मजले दिसून येतात. असं म्हणतात की, ही रचना आठ मजल्यांमध्ये करण्यात येणार होती. परंतु केवळ तीनच मजले तयार झाले.
या ठिकाणाला चांदबिबी महल का म्हणतात? हे मला अजूनही समजलेले नाही. कारण हे स्थळ मुर्तजा निजामाचा प्रधान दुसरा सलाबतखान याची कबर आहे!
आजूबाजूला बऱ्यापैकी सुशोभीकरण केल्यामुळे अहमदनगर मधील हे एक पर्यटन स्थळ आहे, असे निश्चित म्हणता येईल.