झपुर्झा कला आणि संस्कृती संग्रहालय

पुणे परिसरामध्ये असणाऱ्या एका आगळ्यावेगळ्या संग्रहालयालयांपैकी एक म्हणजे "झपुर्झा कला आणि संस्कृती संग्रहालय". एका दिवशी या संग्रहालयाला भेट देण्याचा योग आला. अर्थात रविवार...  सुट्टीचा वार असल्याने बऱ्यापैकी गर्दी होती. संग्रहालयावरील पाटी बघून लक्षात आले की, पुण्याच्या पु.ना. गाडगीळ ज्वेलर्स यांच्याद्वारे तयार केलेले हे संग्रहालय आहे. 
मराठी माणूस हा कलेचा भोक्ता. पूर्ण भारतभर मराठी माणसाची ही सर्वात सकारात्मक ओळख होय. याचीच प्रचिती या संग्रहालयातील विविध दालनांमधून आली. निरनिराळ्या प्राचीन कलाकृती, चित्रे, वस्तू यांचा अनोखा संग्रह या ठिकाणी पाहायला मिळाला. जुन्या काळातील मातीची भांडी, पितळेची तसेच कांस्याची भांडी या संग्रहामध्ये आहेत. याशिवाय शेकडो वर्षांपूर्वी वापरण्यात येणारे विविध प्रकारचे दिवे, दागिने, वस्त्रे यांची स्वतंत्र दालने इथे पाहता येतात. काळाच्या ओघात महाराष्ट्रीय संस्कृतीतून नामशेष होत असलेली तसेच पूर्णतः नामशेष झालेली अनेक वस्तू आभूषणे, वस्त्रे पाहण्याचा आनंद आपल्याला घेता येतो. चित्रांच्या दालनामध्ये त्यांच्याकडे पाहण्यासाठी खरोखर कलाकाराची दृष्टी लागते याची प्रचिती येते. भारतीय चित्रपटांच्या इतिहासावर आधारित एक छोटेखानी दालनदेखील या संग्रहालयामध्ये पाहता येते. खडकवासला धरणाच्या काठावर हा परिसर वसलेला असल्याने आजूबाजूची निसर्गराजी देखील इथून अनुभवता येते. धरणाच्या काठाहून पलीकडे दिसणारा सिंहगड किल्ला इतिहासाची साक्ष देतो. आणि हे संग्रहालय इतिहासात विस्मरणात जात असलेल्या स्मृतींना पुनश्च जागृत करण्याचे कार्य करते. त्यामुळे एकदा तरी निश्चित भेट द्यावी, असेच हे स्थळ आहे. 

--- तुषार भ. कुटे

 

ट्रिक व्हिजन म्युझियम

आपल्या हटके आणि काहीशा अनोख्या शैलीमुळे ओळखल्या जाणाऱ्या संग्रहालयांपैकी एक म्हणजे लोणावळा येथील "ट्रिक व्हिजन म्युझियम" होय. द्विमितीय चित्रांमधून त्रिमितीय अविष्कार सादर करणारे, हे संग्रहालय होय. इतर संग्रहालयांप्रमाणे या ठिकाणी कोणत्याही वस्तू ठेवलेल्या नाहीत. आधुनिक काळातील चित्रकारांनी रेखाटलेली रंगीत भित्तीचित्रे इथे पाहता येतात. ती पाहण्यासाठी देखील नाहीत. त्यांच्यासोबत आपले छायाचित्र काढण्यासाठी ती रंगवलेली आहेत. यात विशेष ते काय? 
द्विमितीय चित्रांद्वारे त्रिमितीय अविष्कार सादर करण्याची कला अनेक चित्रकारांना अवगत असते. अशाच प्रकारची चित्रे या संग्रहालयामध्ये रेखाटलेली आहेत. म्हणजे एका विशिष्ट कोनातून आपण जर आपला फोटो या ठिकाणी काढला तर त्यातून आपले चित्र त्रिमितीय असल्याचा भास तयार होतो. म्हणजे चित्रातील प्राणी अथवा वस्तूंपैकीच आपण एक आहोत, असे चित्रांमध्ये दिसून येते. अर्थात याकरिता छायाचित्रणाचे कौशल्यही तितकेच महत्त्वाचे. आपल्या छायाचित्र घेताना कोन, अंतर यांचा समतोल साधून संग्रहालयातील मदतनीस आपली छायाचित्रे काढतो. 
ज्या चित्रकारांनी इथल्या भिंतीवर चित्रे रेखाटली आहेत, त्यांचे कसब प्रदर्शित करणारे हे संग्रहालय. पारंपारिक चित्रकला आणि आधुनिक छायाचित्रकला यांचा अविष्कार आपल्याला येथे पाहता येतो, हाच काय तो सारांश!

--- तुषार भ. कुटे

 

कळमजाईचे मंदिर

आळेफाट्याहून पुणे-नाशिक मार्गाने आळेखिंडीकडे जाताना डाव्या बाजूला एका उंच डोंगरावर कळमजाईचे मंदिर आहे. जुन्नर तालुक्यातील बहुतांश ठिकाणावरून हे मंदिर दिसून येते. त्यादिवशी मंदिरापलीकडील गव्हाळ्या डोंगराच्या माथ्यावर ढगांची बरीच गर्दी जमली होती. वारे देखील सुटले होते. वातावरणात थंडावा वाढत चाललेला होता. अशा नेत्रदीपक आणि आल्हाददायक वातावरणात कळमजाईचे हे मंदिर उठून दिसत होते. पुणे आणि नगर जिल्ह्याच्या हद्दीवर आणि वडगाव आनंद गावात असणाऱ्या या मंदिराकडे जाण्यासाठी पायथ्यापासून छोटासा ट्रेक करत जावे लागते. शिवाय याच वाटेच्या उजव्या बाजूने एक डांबरी रस्ता देखील मंदिराच्या दिशेने जातो. या रस्त्याने आपण आधी नगर जिल्ह्याच्या हद्दीमध्ये प्रवेश करतो आणि पुन्हा मंदिरापाशी आल्यावर जुन्नर तालुक्याच्या अर्थात पुणे जिल्ह्याच्या सीमारेषेमध्ये परततो. एका विस्तीर्ण वटवृक्षाला लागून असणारे हे मंदिर कौटुंबिक सहलीसाठी एक उत्तम स्थळ आहे. 

 

आरे बीच

सुमारे सहा वर्षांपूर्वी पहिल्यांदा गणपतीपुळ्याला आलो तेव्हा पहिल्यांदा रत्नागिरी आणि मग गणपतीपुळे प्रवास केला होता. या दोन्ही गावांमधला सुमारे २० किमीचा हा प्रवास. यामध्ये साखरतर आणि आरे-वारे सारखी गावे लागतात. आरे-वारेचा समुद्रकिनारा कोकणातील लोकप्रिय किनाऱ्यांपैकी एक. यानंतर देखील आम्ही बऱ्याचदा या रस्त्याने गेलो. परंतु या समुद्रकिनाऱ्यावर जाण्याचा योग आला नाही. त्या दिवशी मात्र ठरवून आरेच्या किनाऱ्यावर भटकंती केली. शनिवार असल्याने पर्यटकांची बऱ्यापैकी वर्दळ होती. शिवाय आता या ठिकाणी झिपलाईन पर्यटनाचा देखील आनंद घेता येतो. म्हणून बऱ्यापैकी पर्यटक जमा झालेले होते. किनाऱ्यावरील एका घनदाट झाडीच्या मागे पांढऱ्या वाळूचा हा सपाट प्रदेश आहे. परंतु नेहमीप्रमाणे पर्यटकांनी टाकलेल्या प्लास्टिकच्या कचऱ्या मधूनच तो ओलांडावा लागतो. वेळ कमी असल्याने यावेळी पाण्याच्या प्रवाहापर्यंत पोहोचता आले नाही. परंतु  झिपलाईनवरून खाली येणाऱ्या उत्साही पर्यटकांकडे बघत आम्ही किनाऱ्याच्या दिशेने चालू लागलो. या बाजूला बऱ्यापैकी सुंदर शिंपल्यांची आरास दिसून आली. अशी शिंपल्यांची नैसर्गिक आरास त्या दिवशी मी पहिल्यांदाच पाहिली. थोड्याच वेळात पावसाच्या सरी कोसळायला सुरुवात झाली होती. अर्थात त्यांचा वेग वाढण्यापूर्वीच आम्ही तेथून काढता पाय घेतला.

  

गणपतीपुळे सकाळ

मागच्या वेळी ज्या हॉटेलमध्ये थांबलो त्याच ठिकाणी याही वेळी आम्ही मुक्काम केला. पावसाळी दिवस असले तरी मुलांच्या सुट्ट्या संपत आल्याने त्यांचा पुरेपूर उपभोग घेण्यासाठी आलेली बरीचशी मंडळी गणपतीपुळ्यामध्ये वावरताना दिसली. अर्थात याही वेळी गर्दी आमचा पिच्छा सोडत नव्हती. सकाळी साडेसहाच्या दरम्यान जाग आली. बाहेर वातावरण ढगाळ झाले होते. कदाचित रात्री पाऊस पडून गेला असावा. नेहमीप्रमाणे सकाळचा फेरफटका मारण्यासाठी गणपतीपुळ्याच्या रस्त्यांवर चालू लागलो. गावाच्या पश्चिमेकडील प्रवेशद्वारापर्यंत चालल्यानंतर पुन्हा मंदिराच्या दिशेने जाणारा रस्ता घेतला. याच्या डाव्या बाजूला मंदिराचा प्रदक्षिणा मार्ग आहे. हे त्यादिवशी पहिल्यांदाच समजले! म्हणजे यापूर्वी गणपतीपुळे नीट निरखून पाहिले नव्हते, हे निश्चित. या मार्गाला समांतर चालत मंदिरापर्यंत आलो. मागच्या वेळेपेक्षा यावेळी बऱ्यापैकी गर्दी होती. हा किनारा असा एक किनारा आहे जिथे बीच फिरण्यासाठी येणाऱ्या पर्यटकांपेक्षा जास्त भाविकांची संख्या असते. आणि ते देखील समुद्रकिनाऱ्यावर फिरण्याचा आणि तिथल्या पाण्यात डुंबण्याचा आनंद घेतात. यावेळी मात्र त्यांची संख्या जास्त होती. विशेष म्हणजे ऊन काहीच नव्हते, वातावरण पूर्णतः ढगाळ. हवेमध्ये गारवा तयार झालेला. त्यातही कोकणातील दमट वातावरण लगेच प्रभाव पडत होते.
किनाऱ्यावर मंदिराच्या दिशेने चालत चालत मी मंदिराच्याच पायऱ्यांवर जाऊन बसलो. अर्थात या बाजूने कुलूप लावलेले असल्याने मंदिरातून कोणालाही बाहेर पडता येत नाही. फक्त ते तिला समुद्र पाहू शकतात. म्हणूनच माझ्या आजूबाजूला कोणीच नव्हते. ही अशी जागा होती जिथे समुद्राकडे बघत तंद्री लावून सातत्याने बसू शकतो. शिवाय किनाऱ्यावरची पर्यटकांची वर्दळ बऱ्यापैकी दूरवर होती. त्यांचे वेडे चाळे तिथून मात्र स्पष्ट दिसत होते. समुद्र आपल्या भरतीच्या मूडमध्ये जाणवला. त्याच्याकडे बघितल्यावर नेहमीप्रमाणे ज्या भावना मनामध्ये येतात त्या त्यादिवशी देखील  पुनश्च जागृत झाल्या. मागच्या बाजूला मंदिरातील घंटेचे आवाज भाविकांचा गजबजाट आणि समोर सौम्य पण काही काळ रौद्ररूप धारण केलेल्या समुद्र लाटा. त्यांच्या सहवासात बराच काळ तिथेच बसून होतो.