आपल्या देशात विष्णूच्या अवतारांचीच मंदिरे जास्त असल्याने प्रत्यक्ष श्रीविष्णूंची मंदिरे फारच कमी आहेत. श्रीविष्णूंच्या जितक्या मूर्ती आज आहेत, त्यातील बहुतांश मूर्ती ह्या प्राचीन आहेत. अशीच एक वैशिष्ट्यपूर्ण मूर्ती जुन्नरच्या कांदळी गावात आढळते.
राष्ट्रीय महामार्ग क्रमांक ६० वरील कुकडी नदी काठावरचे वडगाव कांदळी हे गाव. जुन्नरच्या एमआयडीसीसाठी प्रामुख्याने ओळखले जाते. याच गावात श्रीविष्णू व कालिकामातेचे मंदिर आहे. या मंदिरातील मूर्तीविषयी पर. के. घाणेकरांच्या 'जुन्नरच्या परिसरात' (स्नेहल प्रकाशन) या पुस्तकात विस्तृत माहिती दिलेली आहे.
सुमारे २० वर्षांपूर्वी (इ.स. १९९६ मध्ये) कुकडी नदीच्या पात्रात वाळू उपसा करीत असताना एक मूर्ती आढळली. ही मूर्ती चतुर्भुज होती. २ मीटर उंचीच्या आणि ९० सें.मी. रुंदीच्या, काळ्या पाषाणात घडवलेली ही समभंग अवस्थेतील प्रतिमा आहे. १३-१४ व्या शतकातील असणारी ही मूर्ती काही बाबतींत वैशिष्ट्यपूर्ण आहे.
श्रीविष्णू मूर्तीच्या हातात शंख-चक्र-गदा-पद्म अशी आयुधे असतात. त्यांच्या क्रमांनुसार म्हणजे कोणते आयुध कोणत्या हातात आहे, त्यानुसार केशव-माधव नारायण-गोविंद... उपेंद्र, हरी, कृष्ण असे विष्णूमूर्तीचे २४ प्रकार घडविले जातात.
विष्णू मूर्तींच्या प्रभावळीवर विष्णूचे दशावतार अलंकृत केलेले असतात. विष्णूमूर्ती समवेत डावीकडे लक्ष्मी म्हणजे श्रीदेवी, उजवीकडे भूदेवी म्हणजे पृथ्वी, गरुड, साधक/उपासक/सेवक यांचेही अलंकरण असू शकते.
कांदळी गावातील कालिकामाता मंदिराच्या गाभाऱ्यात डावीकडे विष्णुमूर्ती सुरक्षित ठेवली आहे. तिची पूजाही केली जाते. या मूर्तीची काही वैशिष्ट्ये आहेत. मूर्तीचा खालचा उजवा हात वरदमुद्रेत असून, त्या हातात कोणतेही आयुध नाही. वरच्या उजव्या हातात चक्र, वरच्या डाव्या हातात गदेचा दांडा व वरचा फुगीर भाग या दरम्यान धरलेली गदा असून, खालच्या डाव्या हातात पन्हाळीचे टोक वरच्या बाजूस येईल अशा पद्धतीने धरलेला शंख दाखविला आहे. जर खालच्या उजव्या हातात पद्म म्हणजे कमळ असते, तर ही विष्णुमूर्ती प च-ग-श आयुध क्रमाने श्रीधर विष्णूची ठरली असती.
मूर्तीच्या प्रभावळीमधील अलंकरणही वेगळे आहे. मूर्तीच्या उजव्या बाजूकडे खालून वर या क्रमाने मत्स्य-कूर्म-वराह-नृसिंह-वामन हे अवतार दिसतात, तर मूर्तीच्या डावीकडे वरून खाली या क्रमाने राम-परशुराम-विष्णू प्रतिमा अंकन-बुद्ध व कल्की दाखविले आहेत. वस्तुत: आधी परशुराम व नंतर राम असायला हवा.
त्याचप्रमाणे त्यानंतरची प्रतिमा कृष्णाची असायला हवी. मूर्तीवर जमलेले तेलकट कीटण मूर्तीचे बारकावे दाखविण्यात अडचणीचे ठरते. त्यामुळे ही चतुर्भूज प्रतिमा विष्णूची की कृष्णाची हे नक्की सांगता येत नाही.
हीच गोष्ट मूर्तीच्या डाव्या-उजव्या पायांशी असलेल्या छोट्या आकारात दाखविलेल्या दंपतींची. अशा दंपती मूर्ती स्थापन करणाऱ्या राजदंपती किंवा अन्य उपासकांच्या असू शकतील. सर्वसाधारणत: भूदेवी आणि एखादा साधक/सेवक किंवा गरुड यांच्या प्रतिमा उजवीकडील पायापाशी आणि श्रीदेवी म्हणजे लक्ष्मी आणि एखादा साधक/सेवक/उपासक यांच्या मूर्ती विष्णुप्रतिमेच्या डाव्या पायाजवळ असतात.
श्रीविष्णू मूर्तीच्या मनगटात कंकणे, दंडांवर बाजूबंद किंवा केयूर, पायात पादांगुले व तोडे, गळ्यात एकसर असलेले पाच हार, त्यातील सर्वांत खालच्या हारात मोठ्या आकाराचा मणी- कौस्तुभ दाखविला आहे. कानात कर्णभूषणे आणि डोक्यावर करंडक मुकूट आहे. त्याच्यावरच्या बाजूला कीर्तिमुख आहे. विष्णु मूर्तीच्या मस्तकाच्या डाव्या-उजव्या बाजूला छोटे विद्याधर दाखविले आहेत.
राष्ट्रीय महामार्ग क्रमांक ६० वरील कुकडी नदी काठावरचे वडगाव कांदळी हे गाव. जुन्नरच्या एमआयडीसीसाठी प्रामुख्याने ओळखले जाते. याच गावात श्रीविष्णू व कालिकामातेचे मंदिर आहे. या मंदिरातील मूर्तीविषयी पर. के. घाणेकरांच्या 'जुन्नरच्या परिसरात' (स्नेहल प्रकाशन) या पुस्तकात विस्तृत माहिती दिलेली आहे.
सुमारे २० वर्षांपूर्वी (इ.स. १९९६ मध्ये) कुकडी नदीच्या पात्रात वाळू उपसा करीत असताना एक मूर्ती आढळली. ही मूर्ती चतुर्भुज होती. २ मीटर उंचीच्या आणि ९० सें.मी. रुंदीच्या, काळ्या पाषाणात घडवलेली ही समभंग अवस्थेतील प्रतिमा आहे. १३-१४ व्या शतकातील असणारी ही मूर्ती काही बाबतींत वैशिष्ट्यपूर्ण आहे.
श्रीविष्णू मूर्तीच्या हातात शंख-चक्र-गदा-पद्म अशी आयुधे असतात. त्यांच्या क्रमांनुसार म्हणजे कोणते आयुध कोणत्या हातात आहे, त्यानुसार केशव-माधव नारायण-गोविंद... उपेंद्र, हरी, कृष्ण असे विष्णूमूर्तीचे २४ प्रकार घडविले जातात.
विष्णू मूर्तींच्या प्रभावळीवर विष्णूचे दशावतार अलंकृत केलेले असतात. विष्णूमूर्ती समवेत डावीकडे लक्ष्मी म्हणजे श्रीदेवी, उजवीकडे भूदेवी म्हणजे पृथ्वी, गरुड, साधक/उपासक/सेवक यांचेही अलंकरण असू शकते.
कांदळी गावातील कालिकामाता मंदिराच्या गाभाऱ्यात डावीकडे विष्णुमूर्ती सुरक्षित ठेवली आहे. तिची पूजाही केली जाते. या मूर्तीची काही वैशिष्ट्ये आहेत. मूर्तीचा खालचा उजवा हात वरदमुद्रेत असून, त्या हातात कोणतेही आयुध नाही. वरच्या उजव्या हातात चक्र, वरच्या डाव्या हातात गदेचा दांडा व वरचा फुगीर भाग या दरम्यान धरलेली गदा असून, खालच्या डाव्या हातात पन्हाळीचे टोक वरच्या बाजूस येईल अशा पद्धतीने धरलेला शंख दाखविला आहे. जर खालच्या उजव्या हातात पद्म म्हणजे कमळ असते, तर ही विष्णुमूर्ती प च-ग-श आयुध क्रमाने श्रीधर विष्णूची ठरली असती.
मूर्तीच्या प्रभावळीमधील अलंकरणही वेगळे आहे. मूर्तीच्या उजव्या बाजूकडे खालून वर या क्रमाने मत्स्य-कूर्म-वराह-नृसिंह-वामन हे अवतार दिसतात, तर मूर्तीच्या डावीकडे वरून खाली या क्रमाने राम-परशुराम-विष्णू प्रतिमा अंकन-बुद्ध व कल्की दाखविले आहेत. वस्तुत: आधी परशुराम व नंतर राम असायला हवा.
त्याचप्रमाणे त्यानंतरची प्रतिमा कृष्णाची असायला हवी. मूर्तीवर जमलेले तेलकट कीटण मूर्तीचे बारकावे दाखविण्यात अडचणीचे ठरते. त्यामुळे ही चतुर्भूज प्रतिमा विष्णूची की कृष्णाची हे नक्की सांगता येत नाही.
हीच गोष्ट मूर्तीच्या डाव्या-उजव्या पायांशी असलेल्या छोट्या आकारात दाखविलेल्या दंपतींची. अशा दंपती मूर्ती स्थापन करणाऱ्या राजदंपती किंवा अन्य उपासकांच्या असू शकतील. सर्वसाधारणत: भूदेवी आणि एखादा साधक/सेवक किंवा गरुड यांच्या प्रतिमा उजवीकडील पायापाशी आणि श्रीदेवी म्हणजे लक्ष्मी आणि एखादा साधक/सेवक/उपासक यांच्या मूर्ती विष्णुप्रतिमेच्या डाव्या पायाजवळ असतात.
श्रीविष्णू मूर्तीच्या मनगटात कंकणे, दंडांवर बाजूबंद किंवा केयूर, पायात पादांगुले व तोडे, गळ्यात एकसर असलेले पाच हार, त्यातील सर्वांत खालच्या हारात मोठ्या आकाराचा मणी- कौस्तुभ दाखविला आहे. कानात कर्णभूषणे आणि डोक्यावर करंडक मुकूट आहे. त्याच्यावरच्या बाजूला कीर्तिमुख आहे. विष्णु मूर्तीच्या मस्तकाच्या डाव्या-उजव्या बाजूला छोटे विद्याधर दाखविले आहेत.
No comments:
Post a Comment